De Wiel (Koude Noord)
Deze waterplas is ontstaan in 1876 na een doorbraak van de Zomerdijk.
Hoogwater in Geffen? Voor een uitleg daarvoor moeten we even een flinke stap terug in de tijd. Om de bevolking van de regio veilig te laten wonen werd vanaf de twaalfde eeuw dijkaanleg wat grootscheepser aangepakt en vanaf de veertiende eeuw was het hele rivierengebied bedijkt. Dit wilde echter nog niet zeggen dat de bevolking veilig achter de dijken woonde.
Doordat de rivier de Maas veel zand en klei met zich meevoerde werd de rivier ondieper. Daarnaast schuurde de rivier de buitenbochten uit en liet het in de binnenbocht grond achter. Hierdoor ging de rivier steeds meer kronkelen. In de kronkelende en ondiepe Maas werd de doorstroming van het water steeds minder groot. Bij de afvoer van veel neerslag of grote hoeveelheden smeltwater uit het stroomgebied steeg het waterpeil fors wat regelmatig tot overstromingen leidde.
Dijkdoorbraken en overstromingen waren meer regel dan uitzondering. Na een dijkdoorbraak bleef het overstroomde gebied daarna soms lang onder water staan. Deze dijkdoorbraken waren niet alleen het gevolg van hoog water in de rivieren. Veel doorbraken ontstonden door kruiend ijs dat de dijken vermorzelde.
Veel van die dijkdoorbraken zijn tegenwoordig nog in het landschap terug te zien in de vorm van wielen. Wielen zijn door de kracht van het water ontstaan, op de plek van de dijkdoorbraak. Het gat (het wiel) aan de binnenkant van de dijk werd zo diep uitgeschuurd door de kracht van het water dat op die plek geen nieuwe dijk kon worden gelegd. Sommige wielen zijn van oorsprong wel vijftien meter diep geweest. Daarom werd de nieuwe dijk in een bocht rond het gat gelegd. Dat kon binnendijks gebeuren (meestal), maar ook als er plek was aan de rivierkant. De misschien grappige ogende kronkelende dijken in het landschap betekenden ooit dus rampspoed en ellende. De meertjes achter de dijken zijn nu vaak natuurparadijsjes, maar eigenlijk zijn het de littekens van de drama’s die zich hier hebben afgespeeld.
Naast dijkdoorbraken had Geffen jaarlijks meerdere malen last van moedwillig gecreëerde overlast van hoog water. Omdat de kronkelende rivier Maas zeer regelmatig het vele water niet kon verwerken was het risico op dijkdoorbraken groot. Om het rijkere, voornamere Gelderland te beschermen, werd erin armere, minder belangrijk geachte Brabantse zijde de Maasdijk op enkele plekken verlaagd (de overlaten). Bij hoogwater liep het rivierwater binnendijks en nam zo de druk op de kwetsbare rivierdijken af. Het water stroomde binnendijks naar lagergelegen gebieden. Deze ‘groene rivier’ werd de Beerse Maas genoemd, naar de verlagingen in de rivierdijk bij Beers.
Om de binnendijkse doorstroming optimaal te laten verlopen, werden alle obstakels verwijderd. Zo ontstond er een grote kale vlakte. Boeren lieten er ’s zomers hun vee grazen en gebruikten het gebied veelal als hooiland.
Wanneer de overlaten gingen in werking traden, werden er in Grave enkele kanonschoten gelost. Hierdoor wist de bevolking dat ‘De Beers lupt’. De polders stroomden vol met water en werden een tijdlang onbruikbaar.
Na de aanleg van de spoorbaan Den Bosch-Nijmegen was het dorp Geffen voortaan veilig achter de spoordijk. De boerderijen die ten noorden van deze dijk lagen bleven last van hoog water houden. Deze boerderijen werden daarom op terpen gebouwd, in deze omgeving ‘donken’ genoemd. Enkele voorbeelden daarvan zijn nog te vinden in de straten Elst en Broekstraat.
Daar had men niet alleen last van het water. Alle dieren die in de polder woonden zochten een veilig heenkomen. Het kwam dan voor dat buitendijkse boerderijen werden bevolkt door ontelbare aantallen muizen en ratten. Je kon in huis, maar zeker in de stal soms letterlijk lopen over het ongedierte!
Aan het water dat, bij een dijkdoorbraak binnendijks, een draaiende beweging maakt, danken dergelijke waterplassen hun naam: Wiel.
Wielen worden tegenwoordig cultuur-historisch zo gewaardeerd dat ze in stand worden gehouden door ze uit te baggeren en zo te voorkomen dat ze ‘verlanden’. Andere wielen blijven door natuuronderhoud juist een El dorado voor vogels en andere dieren.